บทนำ: เราไม่ได้ต้องการแค่ผลิตภัณฑ์ใหม่ แต่ต้องการโลกใหม่
ในศตวรรษที่ 21 เรากำลังเผชิญกับวิกฤตซ้อนทับในหลายมิติ — วิกฤตสภาพภูมิอากาศ วิกฤตความไม่เท่าเทียม วิกฤตจิตวิญญาณ และการล่มสลายของความเชื่อในระบบสมัยใหม่แบบเดิม
- คำถามคือ: เราจะแก้ปัญหาเหล่านี้ด้วยแนวคิดการออกแบบแบบเดิมได้จริงหรือ?
- Arturo Escobar ตอบอย่างชัดเจนว่า “ไม่”
- และเขาเสนอว่าเราต้องเปลี่ยนจาก Design as solution ไปสู่ Design as transition — หรือที่เรียกว่า Transition Design ซึ่งเป็นแนวคิดที่เขานำมาพัฒนาและต่อยอดร่วมกับนักออกแบบเชิงระบบ เช่น Terry Irwin และ Cameron Tonkinwise
Transition Design คืออะไร?
Transition Design คือแนวคิดที่เชื่อว่า:
- การเปลี่ยนแปลงอย่างลึกซึ้ง (systemic change) จำเป็นต้องมี การออกแบบในระดับโครงสร้างและโลกทัศน์ (ontological level)
- การออกแบบควรไม่เพียงตอบสนองต่อปัญหาเฉพาะหน้า แต่ต้องช่วย “นำทาง” สังคมผ่านการเปลี่ยนผ่านเชิงระบบที่กินเวลาหลายปีหรือหลายทศวรรษ
- การเปลี่ยนผ่านไม่ได้หมายถึง “แก้ไขปัญหา” เท่านั้น แต่คือการ สร้างวิถีใหม่ในการดำรงอยู่ร่วมกัน
- Transition Design จึงยืนอยู่บนฐานของวิสัยทัศน์ที่มองเห็นโลกใหม่ที่ “ควรจะเป็น” และค่อยๆ ออกแบบสถาปัตยกรรมของการเปลี่ยนผ่านไปสู่โลกนั้น
จากการออกแบบผลิตภัณฑ์ → การออกแบบระบบ → การออกแบบโลกทัศน์
แนวคิด Transition Design ไม่ใช่การปฏิเสธการออกแบบผลิตภัณฑ์หรือบริการ
แต่มันชวนให้เรา “ยกระดับกรอบคิด” ในการออกแบบ โดยแบ่งออกเป็น 4 ระดับที่เกี่ยวพันกัน:
1. วิสัยทัศน์ระยะยาว (Visioning)
- เราอยากเห็นโลกแบบไหน?
- ชุมชนของเราควรดำรงอยู่ร่วมกับธรรมชาติในรูปแบบใด?
2. การเปลี่ยนโลกทัศน์ (Ontological and Value Shift)
- เปลี่ยนจากโลกทัศน์แบบปัจเจก-ควบคุม-เติบโต
- ไปสู่โลกทัศน์แบบสัมพันธ์-ดูแล-สมดุล
3. การออกแบบระบบเปลี่ยนผ่าน (System Interventions)
- ตั้งคำถามกับโครงสร้าง เช่น ระบบพลังงาน ระบบเศรษฐกิจ ระบบการศึกษา
- ใช้เครื่องมือการออกแบบเชิงระบบเพื่อค่อยๆ เปลี่ยนโครงสร้างนั้น
4. การปฏิบัติประจำวัน (Daily Practices)
- พฤติกรรม วัฒนธรรม และวิถีชีวิตประจำวันของเราต้องสอดคล้องกับวิสัยทัศน์ที่เราวาดไว้
- Transition Design จึงเชื่อมโยงทุกระดับ: จากนโยบายสาธารณะ ไปจนถึงการกินอยู่ในบ้านและชุมชน
ความสัมพันธ์กับ Pluriverse และ Radical Interdependence
- Transition Design มีรากอยู่ในแนวคิดเดียวกับ Pluriverse และ Radical Interdependence:
- หาก Pluriverse คือโลกที่มีหลายโลก
- Radical Interdependence คือสายใยความสัมพันธ์ที่เชื่อมโลกเหล่านั้น
- Transition Design คือ เครื่องมือในการ “พา” โลกใบหนึ่งไปสู่การดำรงอยู่ในรูปแบบใหม่ บนฐานของความสัมพันธ์และความหลากหลาย
- Escobar เสนอว่า Transition Design ต้องเริ่มจากการฟังเสียงของโลกทัศน์ต่างๆ และยอมรับว่าการเปลี่ยนผ่านจะมีหลายเส้นทาง
- ไม่ใช่การสร้างแผนแม่บทหนึ่งเดียวสำหรับโลกทั้งใบ แต่คือการออกแบบพื้นที่การเปลี่ยนผ่านที่หลากหลายและเหมาะสมกับบริบทแต่ละที่
ตัวอย่างการนำแนวคิด Transition Design ไปใช้
1. ชุมชนพื้นเมืองที่ออกแบบระบบปกครองตนเอง
- การเปลี่ยนผ่านจากการพึ่งพารัฐ → สู่การปกครองตามวิถีดั้งเดิม
- ไม่ใช่แค่ “รื้อ” ระบบเดิม แต่คือการ “ฟื้น” ระบบที่เคยถูกทำให้เงียบเสียง
2. เมืองที่พยายามลดการพึ่งพาเชื้อเพลิงฟอสซิล
- เปลี่ยนระบบพลังงาน → ควบคู่กับการเปลี่ยนพฤติกรรม วัฒนธรรม และจินตนาการของผู้คน
- ไม่ใช่แค่ใช้เทคโนโลยีสะอาด แต่ต้องเปลี่ยนวิธีเข้าใจ “ความพอเพียง” และ “คุณภาพชีวิต”
3. ระบบการศึกษาทางเลือก
- จากการเรียนรู้แบบครูสอน–นักเรียนจำ → สู่การเรียนรู้เชิงสัมพันธ์กับชุมชน ภูมิทัศน์ และสิ่งมีชีวิตอื่น
- เปลี่ยนบทบาทโรงเรียนจาก “สถาบันผลิตแรงงาน” → เป็น “พื้นที่สร้างโลกทัศน์ใหม่”
การเปลี่ยนบทบาทของนักออกแบบใน Transition Design
Escobar เสนอว่า นักออกแบบในยุคของการเปลี่ยนผ่าน ไม่ควรเป็นผู้แก้ปัญหา แต่เป็นผู้เอื้อกระบวนการ (facilitator)
บทบาทใหม่ประกอบด้วย:
- ผู้ฟังเชิงลึก (deep listener)
- เข้าใจความกลัว ความฝัน และประวัติศาสตร์ของผู้คนในพื้นที่
- ผู้ออกแบบพื้นที่การเปลี่ยนผ่าน (designing for transitions)
- วางโครงสร้างที่จะค่อยๆ เปลี่ยนพฤติกรรม วัฒนธรรม และระบบที่ฝังลึก
- ผู้เชื่อมโยงโลกหลายใบ (mediator of ontologies)
- ประสานความเข้าใจระหว่างวิทยาศาสตร์, ความรู้ท้องถิ่น, จิตวิญญาณ และวิถีของชีวิตอื่นๆ
ข้อวิจารณ์และข้อเสนอแนะจาก Escobar
- Escobar ไม่มองว่า Transition Design คือคำตอบสมบูรณ์
- แต่เขามองว่ามันคือ “เครื่องมือหนึ่งในคลังอาวุธของการเปลี่ยนแปลง” ที่ต้อง:
- ไม่ถูกทำให้กลายเป็นสูตรสำเร็จ ที่องค์กรใช้แบบกลไก
- ไม่ละเลยอำนาจและการเมือง เพราะการเปลี่ยนผ่านที่แท้จริงต้องปะทะกับอำนาจเดิม
- ไม่หลงใหลใน “วิสัยทัศน์” จนละเลยความทุกข์ของผู้คนที่กำลังอยู่ในวิกฤตปัจจุบัน
- เขาเสนอให้เรามอง Transition Design เป็น พื้นที่ทดลอง (living laboratory) ที่ต้องเปิดรับความล้มเหลวและเรียนรู้ร่วมกัน
บทสรุป: การเปลี่ยนแปลงเชิงระบบ เริ่มต้นจากการเปลี่ยนโลกทัศน์
Transition Design คือหัวใจของ Designs for the Pluriverse เพราะมันเชื่อว่า:
เราจะไม่มีวันเปลี่ยนแปลงระบบได้ ถ้าเราไม่เปลี่ยนวิธีมองโลก
ในโลกที่แตกสลายจากตรรกะเดิม Escobar เสนอว่า “การออกแบบไม่ใช่แค่เครื่องมือในการสร้าง แต่เป็นกระบวนการของการเปลี่ยนผ่านร่วม”
และหากเราจะก้าวไปสู่โลกที่มีความหลากหลาย ยั่งยืน และยุติธรรมอย่างแท้จริง เราต้อง:
ไม่เพียงเปลี่ยนผลิตภัณฑ์ แต่เปลี่ยนโครงสร้าง
ไม่เพียงคิดแบบใหม่ แต่สร้าง “ระบบที่เอื้อต่อการคิดแบบใหม่”
ไม่เพียงใช้การออกแบบเพื่อแข่งขันในตลาด แต่ใช้การออกแบบเพื่อสร้างความสัมพันธ์ใหม่ระหว่างมนุษย์กับมนุษย์ และระหว่างมนุษย์กับโลก
นี่คือ Transition Design: การออกแบบเพื่อการเปลี่ยนผ่านที่ลึกกว่าผลิตภัณฑ์ — และลึกถึงระดับที่เปลี่ยนอนาคตได้จริง