“เรารู้ว่าป่าให้ไม้ ทะเลให้ปลา แต่เราเคยฟังไหมว่า ป่าอาจให้ความทรงจำ ทะเลอาจให้ความกล้าหาญ หรือแม่น้ำอาจให้ความรู้สึกร่วมเป็นส่วนหนึ่ง”
ในโลกที่หมุนไปอย่างเร่งรีบ ความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับธรรมชาติดูเหมือนจะค่อย ๆ กลายเป็นตัวเลขในสมุดบัญชี ปริมาณต้นไม้ที่ต้องปลูก น้ำหนักปลาที่จับได้ หรือรายได้จากนักท่องเที่ยว ขณะที่เรามัวแต่คำนวณ “มูลค่า” ของธรรมชาติ เราอาจหลงลืม “คุณค่า” ที่ไม่มีวันวัดได้ด้วยราคา
ในปี 2022 องค์การ IPBES ได้ประกาศผลการประเมินสำคัญที่อาจเปลี่ยนวิธีคิดของเราทั้งโลกเกี่ยวกับธรรมชาติ นั่นคือ “การประเมินเชิงระเบียบวิธีว่าด้วยคุณค่าหลากหลายของธรรมชาติ” หรือ IPBES Values Assessment นี่ไม่ใช่แค่รายงานเชิงวิชาการ แต่เป็นคำเชิญให้โลกหันมาฟังธรรมชาติ ด้วยหูของความเข้าใจใหม่
จุดเริ่มต้น เสียงที่ไม่เคยถูกฟัง
การประเมินนี้ถือกำเนิดขึ้นจากข้อวิจารณ์ที่สะสมมานานว่า การตัดสินใจด้านสิ่งแวดล้อมทั่วโลกมักมองธรรมชาติอย่างแคบเกินไป โดยให้คุณค่าเพียงด้านเศรษฐกิจหรือบริการที่จับต้องได้ เช่น คาร์บอนที่ดูดซับได้ หรือมูลค่าการท่องเที่ยว
แต่สิ่งนี้ละเลยเสียงของชุมชนท้องถิ่น ชนพื้นเมือง และผู้คนที่มีความสัมพันธ์ลึกซึ้งกับธรรมชาติ IPBES จึงเริ่มภารกิจสร้างระบบประเมินคุณค่าที่เคารพโลกทัศน์ที่หลากหลาย ด้วยการวิเคราะห์กรณีศึกษากว่า 600 กรณี และการวิจัยกว่า 50 ปี
กรอบวิธีคิดใหม่ เมื่อธรรมชาติไม่ใช่แค่ “ทุน”
หัวใจของกรอบการประเมินนี้ คือ การเปลี่ยนเลนส์ที่เราใช้มองธรรมชาติ
1. จาก “มูลค่า” สู่ “คุณค่า” ไม่ใช่แค่ถามว่า “ธรรมชาตินี้ให้รายได้เท่าไร” แต่ถามว่า “ธรรมชาตินี้มีความหมายกับใคร อย่างไร”
2. จากมุมมองเชิงเครื่องมือ สู่คุณค่าความสัมพันธ์ คุณค่าที่เกิดจากความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับธรรมชาติ เช่น ความเคารพ ความห่วงใย ความรับผิดชอบ
3. จากการวัดด้วยวิทยาศาสตร์ สู่การใช้เรื่องเล่า ความทรงจำ แผนที่ชุมชน ไม่ใช่เพื่อวัดว่าอะไรมีค่ามากกว่ากัน แต่เพื่อเข้าใจว่าใครให้คุณค่ากับสิ่งใด และเพราะอะไร
กรอบนี้ใช้การจำแนกคุณค่าออกเป็น 3 ประเภท
1) Instrumental values คุณค่าที่ใช้ประโยชน์ได้
2) Intrinsic values คุณค่าโดยตัวของธรรมชาติเอง
3) Relational values คุณค่าที่เกิดจากความสัมพันธ์
พร้อมแนะนำเครื่องมือการประเมินเชิงคุณค่าแบบพหุวิธี เช่น การประชุมเวทีชุมชน การใช้แผนที่คุณค่า และการวิเคราะห์เรื่องเล่า
ผลการประเมิน เมื่อเราเปิดฟังธรรมชาติอย่างแท้จริง IPBES พบว่า
- มากกว่า 70% ของนโยบายทั่วโลก ใช้มุมมองเชิงเศรษฐกิจเป็นหลัก
- การรวม คุณค่าความสัมพันธ์ ของธรรมชาติ ช่วยสร้างผลลัพธ์ที่ยั่งยืนและลดความขัดแย้ง
- การประเมินแบบมีส่วนร่วม ช่วยเพิ่ม ความชอบธรรม และสร้าง ความไว้วางใจ
ตัวอย่างจากอินเดียและเม็กซิโกแสดงให้เห็นว่า การอนุรักษ์ที่ฟังเสียงของชุมชนท้องถิ่น ไม่เพียงยั่งยืนกว่า แต่ยังสร้างความภูมิใจร่วมกันในฐานะผู้ดูแลธรรมชาติ
นโยบายระดับโลก เมื่อคุณค่ากลายเป็นหัวใจของกรอบคุณหมิง–มอนทรีออล
กรอบ IPBES Values Assessment ได้กลายเป็นรากฐานสำคัญของ Kunming–Montreal Global Biodiversity Framework (KMGBF) ซึ่งประกาศใช้ในปี 2022 โดยมีเป้าหมายชัดเจนว่าต้องรวมคุณค่าหลากหลายของธรรมชาติเข้าสู่การตัดสินใจ
ตัวอย่างเป้าหมายสำคัญ
- เป้าหมายที่ 14 รวมคุณค่าธรรมชาติเข้าสู่นโยบายทุกภาคส่วน
- เป้าหมายที่ 22 เคารพสิทธิชนพื้นเมืองและความรู้ดั้งเดิม
กรอบนี้จึงไม่ได้อยู่แค่ในงานวิชาการ แต่ถูกนำไปใช้จริงโดย EU, โคลอมเบีย ชิลี และองค์การระหว่างประเทศอื่น ๆ เช่น UNESCO และ FAO
- จินตนาการถึงอนาคตใหม่ ถ้าเราวัดธรรมชาติเหมือนเราฟังเพลง
- ลองนึกภาพสังคมที่การอนุรักษ์ไม่ใช่เพียงภารกิจของรัฐ แต่เป็นการ “ฟัง” คุณค่าท้องถิ่น
- การประเมินผลกระทบต้องรวม ความหมายทางจิตวิญญาณ ของชุมชน
- การวางผังเมืองเคารพ ต้นไม้ศักดิ์สิทธิ์ หรือ แหล่งน้ำของชาวบ้าน
- การประเมินโครงการต้องถามว่า “สิ่งนี้จะทำให้ชุมชนรู้สึกสูญเสียอะไร”
กรอบ IPBES จึงเปลี่ยนเกม:
จากนโยบายเพื่อ “จัดการธรรมชาติ” → สู่นโยบายเพื่อ “อยู่ร่วมกับธรรมชาติ” อย่างเท่าเทียม
เปลี่ยนจากการนับสู่การฟัง
IPBES Values Assessment ไม่เพียงชวนเรานับจำนวนต้นไม้ แต่ชวนเราฟังเสียงธรรมชาติ ฟังด้วยหัวใจ ฟังด้วยเรื่องเล่า ฟังด้วยความสัมพันธ์
บางที ธรรมชาติไม่ได้ต้องการให้เราปกป้องด้วยอาวุธของวิทยาศาสตร์เท่านั้น
แต่มันต้องการให้เรา “อยู่ร่วมกัน” ด้วยความเข้าใจและความเคารพ
ธรรมชาติไม่ต้องการแค่การอนุรักษ์ มันต้องการความสัมพันธ์
เอกสารอ้างอิง
IPBES (2022). The Methodological Assessment of the Diverse Values and Valuation of Nature. https://doi.org/10.5281/zenodo.6522522
CBD (2022). Kunming–Montreal Global Biodiversity Framework. https://www.cbd.int/gbf/
Pascual, U. et al. (2021). Inclusive valuation of nature for sustainable development. Nature, 592(7855), 583–586.
Chan, K.M.A. et al. (2016). Why protect nature? Rethinking values and the environment. PNAS, 113(6), 1462–1465.