การประชุม COP16 ว่าด้วยความหลากหลายทางชีวภาพ (Convention on Biological Diversity – CBD) ที่จัดขึ้นในปี 2024 ณ เมืองคาลี ประเทศโคลอมเบีย เป็นเวทีสำคัญในการหารือเกี่ยวกับการอนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพและการจัดการทรัพยากรพันธุกรรม รวมถึงประเด็นที่ซับซ้อนเกี่ยวกับการแบ่งปันผลประโยชน์จากข้อมูลพันธุกรรมดิจิทัล (Digital Sequence Information – DSI) และสิทธิบัตรที่เกี่ยวข้องกับเทคโนโลยีพันธุกรรม เช่น การดัดแปลงพันธุกรรมพืชและสัตว์ (GMO/GE) ซึ่งอาจส่งผลกระทบต่อชุมชนท้องถิ่นในประเทศกำลังพัฒนาและชนพื้นเมืองที่เป็นผู้ดูแลทรัพยากรเหล่านี้มาอย่างยาวนาน
การจัดการและแบ่งปันผลประโยชน์จากข้อมูลลำดับพันธุกรรมดิจิทัล (DSI)
หนึ่งในประเด็นหลักของการประชุมคือการพัฒนากลไกการแบ่งปันผลประโยชน์จากการใช้ข้อมูล DSI ที่ได้จากพันธุกรรมของสิ่งมีชีวิต ซึ่งถูกใช้ในอุตสาหกรรมยารักษาโรค เครื่องสำอาง และเทคโนโลยีชีวภาพต่าง ๆ โดยมีข้อเสนอให้จัดตั้ง “กองทุนแบ่งปันผลประโยชน์” เพื่อรวบรวมรายได้ที่เกิดจากการใช้ข้อมูลเหล่านี้ และกระจายให้แก่ประเทศที่เป็นเจ้าของทรัพยากรหรือชุมชนที่ได้รับผลกระทบ แต่ปัญหาหลักคือการนิยามความหมายของข้อมูล DSI และการจัดการทรัพยากรเหล่านี้ให้เกิดความเป็นธรรม เนื่องจากกลุ่มประเทศพัฒนาแล้วและอุตสาหกรรมชีวภาพต่างมีความเห็นว่ากลไกนี้อาจเพิ่มภาระด้านค่าใช้จ่ายและลดโอกาสในการเข้าถึงข้อมูลสำหรับการวิจัยและพัฒนาใหม่ ๆ
ตัวอย่างข้อถกเถียง
กลุ่มประเทศในซีกโลกใต้ รวมถึงประเทศที่มีความหลากหลายทางชีวภาพสูง เช่น โคลอมเบียและบราซิล ได้เน้นย้ำว่าพวกเขาควรได้รับส่วนแบ่งจากการใช้ทรัพยากรของตน ในขณะที่ผู้แทนจากสหภาพยุโรปและญี่ปุ่น แสดงความกังวลว่า การกำหนดภาระทางการเงินเพิ่มเติมสำหรับบริษัทวิจัยอาจลดการวิจัยนวัตกรรมใหม่ และกระทบต่อการเข้าถึงทรัพยากรพันธุกรรมที่ควรเป็น “ทรัพยากรของมนุษยชาติ”.
ความกังวลด้านสิทธิบัตรพันธุกรรม (GMO/GE) และสิทธิชนพื้นเมือง
นอกเหนือจากประเด็น DSI แล้ว ที่ประชุมยังมีการหารือเกี่ยวกับสิทธิบัตรเทคโนโลยีพันธุกรรม เช่น การดัดแปลงพันธุกรรมพืชและสัตว์ (GMO/GE) ซึ่งกลายเป็นประเด็นที่ซับซ้อน เนื่องจากการจดสิทธิบัตรทรัพยากรพันธุกรรมเหล่านี้อาจส่งผลให้บริษัทข้ามชาติมีสิทธิ์ในการครอบครองทรัพยากรธรรมชาติที่เดิมเคยเป็นของชุมชนและชนพื้นเมือง ปัญหานี้นำไปสู่ความขัดแย้งเรื่องความยุติธรรมทางสังคม โดยผู้แทนจากกลุ่มชนพื้นเมืองได้แสดงความกังวลว่า การจดสิทธิบัตรอาจทำให้พวกเขาสูญเสียสิทธิในการเข้าถึงทรัพยากรที่เคยใช้ในการเกษตรและการรักษาโรคมาเป็นเวลานาน อีกทั้งยังอาจต้องเสียค่าใช้จ่ายเพิ่มเติมหากต้องการใช้พันธุ์พืชหรือสัตว์ที่มีการพัฒนาจากทรัพยากรพื้นเมืองของพวกเขาเอง.
ตัวอย่างกรณีศึกษา
ชนพื้นเมืองในละตินอเมริกา เช่น ชุมชนในโบลิเวียและโคลอมเบีย ได้แสดงความกังวลเกี่ยวกับการสูญเสียสิทธิในการใช้พันธุกรรมท้องถิ่น หลังจากที่ข้อมูลพันธุกรรมพื้นบ้านถูกนำไปใช้ในอุตสาหกรรมต่าง ๆ โดยไม่ได้รับความยินยอมและไม่ได้รับผลประโยชน์ตอบแทน สิ่งนี้ทำให้เกิดข้อเรียกร้องในที่ประชุมว่า ทุกประเทศควรนำหลักการ “ขออนุญาตอย่างเสรี ล่วงหน้า และได้รับความยินยอม” (Free, Prior and Informed Consent – FPIC) มาใช้ในการตัดสินใจเกี่ยวกับข้อมูลพันธุกรรมทุกครั้ง เพื่อปกป้องสิทธิของชุมชนท้องถิ่นและชนพื้นเมือง.
ความท้าทายของกลไกการแบ่งปันผลประโยชน์
แม้ว่ากรอบงาน Kunming-Montreal Global Biodiversity Framework ที่ถูกนำมาใช้ในปี 2022 จะได้กำหนดแนวทางเบื้องต้นสำหรับการแบ่งปันผลประโยชน์จากข้อมูลทางพันธุกรรมไว้แล้ว แต่การสร้างกลไกที่เป็นรูปธรรมยังคงมีข้อโต้แย้งในหลายประเด็น เช่น การกำหนดว่าใครควรเป็นผู้จ่ายเงินสนับสนุน การใช้เงินในกองทุนเพื่อสนับสนุนโครงการอนุรักษ์อย่างไร และวิธีการสร้างความมั่นใจว่าชุมชนและชนพื้นเมืองจะได้รับผลประโยชน์ที่เท่าเทียม สิ่งนี้ทำให้การเจรจาใน COP16 เป็นจุดเปลี่ยนสำคัญที่จะต้องหาข้อตกลงร่วมกันเพื่อให้เกิดกลไกที่มีประสิทธิภาพและเป็นธรรมต่อทุกฝ่าย.
บทสรุป
การประชุม COP16 ครั้งนี้เป็นเวทีสำคัญในการพิจารณาเรื่องสิทธิบัตรพันธุกรรมและการแบ่งปันผลประโยชน์จากข้อมูล DSI ซึ่งเกี่ยวข้องกับสิทธิของชนพื้นเมืองและการปกป้องความหลากหลายทางชีวภาพในประเทศกำลังพัฒนา แม้จะมีความพยายามในการสร้างกลไกใหม่ ๆ เพื่อให้เกิดความยุติธรรมในการแบ่งปันผลประโยชน์ แต่ยังคงมีข้อขัดแย้งในประเด็นสำคัญที่ต้องหาทางออกอย่างรอบคอบ เพื่อให้เกิดการอนุรักษ์ที่ไม่เพียงแค่ปกป้องสิ่งแวดล้อม แต่ยังต้องคำนึงถึงสิทธิและความยั่งยืนของชุมชนผู้ดูแลทรัพยากรเหล่านั้นด้วย.
แหล่งข้อมูล:
“Convention on Biological Diversity: COP16,” CBD, www.cbd.int.
“Three top priorities for biodiversity ahead of COP16,” SEI, www.sei.org.
“COP16 Biodiversity, progress on DSI, the mechanism for sharing genetic resources,” Renewable Matter, renewablematter.eu.