แนวคิดหลักของหนังสือ
Arturo Escobar เสนอว่าการออกแบบ (Design) ไม่ได้เป็นเพียงกระบวนการสร้างผลิตภัณฑ์หรือบริการในระบบเศรษฐกิจแบบทุนนิยม แต่เป็นกระบวนการที่เกี่ยวข้องกับ “การสร้างโลก” (world-making) ซึ่งเต็มไปด้วยอำนาจ วาทกรรม และวิธีคิดที่กำหนดว่าโลกควรเป็นอย่างไร
1. วิพากษ์ระบบ “One-World World” (โลกแบบเดียว)
- นิยาม โลกทัศน์แบบตะวันตกที่เชื่อว่ามีความจริงหนึ่งเดียว และความก้าวหน้าคือการทำให้ทุกอย่างเป็นไปตามมาตรฐานของโลกนั้น
- ปัญหา โลกแบบเดียวทำลายความหลากหลายของวัฒนธรรม ความรู้ท้องถิ่น และวิถีชีวิตอื่นๆ โดยเฉพาะของชนพื้นเมือง
- เชื่อมโยง นี่คือการวิพากษ์ “อาณานิคมทางความคิด” (coloniality of knowledge) ซึ่งเป็นแนวทางสำคัญในงาน post-development และ decolonial thought ที่ Escobar เชื่อมโยงกับแนวคิดการออกแบบ
2. แนวคิด “Pluriverse” – โลกที่มีหลายโลก
- นิยาม โลกไม่ได้มีอยู่แค่แบบเดียว แต่เป็นการอยู่ร่วมกันของ “หลายโลก” ที่มีวิธีอยู่ วิธีคิด และคุณค่าแตกต่างกัน
- เป้าหมายของการออกแบบ ไม่ใช่การสร้างระบบใหม่ให้ทุกคนใช้เหมือนกัน แต่คือการสร้างพื้นที่ให้แต่ละโลกอยู่ร่วมกันได้โดยเคารพซึ่งกันและกัน
- ตัวอย่างในหนังสือ การเคลื่อนไหวของชุมชนพื้นเมืองในโคลอมเบีย เช่น “Proceso de Comunidades Negras” และกลุ่มเคลื่อนไหวในพื้นที่ Andean-Amazonian ที่สร้างการออกแบบชีวิตของตนเองโดยไม่ยึดกับรัฐหรือทุนนิยมโลก
3. Autonomous Design – การออกแบบเพื่ออัตลักษณ์และอำนาจตนเอง
- ไม่ใช่แค่ ‘co-design’ หรือ ‘participatory design’ แบบที่คนภายนอกชวนชุมชนมามีส่วนร่วม แต่เป็น การออกแบบโดยชุมชน ตามโลกทัศน์ของตนเอง
- พื้นฐานจากวิธีคิดของชุมชนเอง: ไม่ใช่แค่เอาวิทยาศาสตร์ตะวันตกไปดัดแปลง แต่รับฟัง “cosmovision” หรือโลกทัศน์ของชุมชน เช่น ความสัมพันธ์กับผืนดิน วิญญาณ บรรพบุรุษ
- ตัวอย่าง การออกแบบการปกครองตนเองในชุมชน Nasa และ Misak ที่เน้นความสัมพันธ์กับภูมิทัศน์ ดิน น้ำ และวิถีชีวิตทางพิธีกรรม
- “Buen Vivir” (การอยู่ดีมีสุขแบบชนพื้นเมือง) ไม่ใช่แบบแผนเศรษฐกิจ แต่เป็นแนวคิดโลกที่มีศูนย์กลางคือความสมดุลกับธรรมชาติ
4. Radical Interdependence – การพึ่งพาอย่างรากลึก
- โลกไม่ใช่สิ่งที่แยกเป็นหน่วย แต่คือเครือข่ายของความสัมพันธ์ (relational ontology)
- การออกแบบจึงไม่ควรเป็นการออกแบบวัตถุ แต่เป็นการออกแบบ “ความสัมพันธ์” เช่น ความสัมพันธ์คนกับดิน น้ำ ป่า เทคโนโลยี และชุมชน
- อิทธิพล แนวคิดนี้มีรากจากเคลื่อนไหว ecofeminism, posthumanism และปรัชญาของชนพื้นเมือง
5. การออกแบบเพื่อการเปลี่ยนผ่าน (Transition Design)
- Escobar สนับสนุนแนวคิดจาก Terry Irwin, Cameron Tonkinwise ฯลฯ ว่าการออกแบบในโลกปัจจุบันต้องมีเป้าหมายเพื่อ เปลี่ยนผ่านโครงสร้างทั้งหมด (ไม่ใช่เพียงเปลี่ยนผลิตภัณฑ์)
- ต้องตั้งคำถามกับระบบเศรษฐกิจ อำนาจ ความรู้ และวาทกรรมทั้งหมดที่กำหนดว่า “อะไรคือการพัฒนา”
6. แนวทางเชิงปฏิบัติ – การเปลี่ยนบทบาทของนักออกแบบ
Escobar เสนอให้:
- นักออกแบบเป็น “ผู้สนับสนุนกระบวนการ” แทนที่จะเป็นผู้เชี่ยวชาญที่วางแบบ
- ย้ายจาก “design for” → “design with” → “design by” → “design as relation”
- ยอมรับว่าไม่ใช่ทุกปัญหาจะต้องแก้ด้วยเทคโนโลยีหรือ solution แต่บางครั้งต้องเริ่มจากการฟังและอยู่ร่วม
7. ข้อวิจารณ์ที่ Escobar ยอมรับเองในหนังสือ
- แนวคิดเหล่านี้อ่านยาก และต้องการการแปลลงสู่การปฏิบัติอย่างมาก
- มีความเสี่ยงที่จะ “โรแมนติก” กับวัฒนธรรมพื้นเมืองโดยไม่เข้าใจความซับซ้อนภายใน
- ต้องระวังไม่ให้การพูดถึง “โลกหลายโลก” กลายเป็นข้ออ้างในการละเลยสิทธิมนุษยชนหรือความเท่าเทียมกัน
สรุป
- Designs for the Pluriverse ไม่ใช่หนังสือคู่มือการออกแบบทั่วไป แต่คือ คำเชื้อเชิญให้เปลี่ยนวิธีมองโลก
- มันท้าทายระบบความคิดหลักของโลกสมัยใหม่ และเปิดพื้นที่ให้กับความรู้ท้องถิ่น ความสัมพันธ์กับธรรมชาติ และความเข้าใจว่าการออกแบบคือ “การอยู่ร่วมกันอย่างเคารพและหลากหลาย”