บทนำ โลกที่ดูเหมือนจริงเพียงหนึ่งเดียว
ใน Designs for the Pluriverse Arturo Escobar เปิดฉากด้วยคำถามที่ทรงพลังว่า “โลกที่เราใช้ชีวิตอยู่นั้น ถูกออกแบบมาโดยใคร” คำถามนี้นำไปสู่การวิพากษ์โครงสร้างใหญ่ของโลกสมัยใหม่ที่เขาเรียกว่า “One-World World” (OWW) หรือ “โลกแบบเดียว” – ระบบความคิดที่ฝังรากลึกในโลกทัศน์ตะวันตกซึ่งมองว่ามีโลกที่ถูกต้องเพียงแบบเดียว และโลกนั้นต้องเป็นไปตามตรรกะของวิทยาศาสตร์ ความก้าวหน้า และทุนนิยม
แนวคิด OWW ไม่ใช่แค่ทฤษฎี แต่มันคือโลกจริงที่ดำเนินอยู่ทุกวัน และกลืนกินโลกอื่นๆ ไปทีละน้อย
OWW คืออะไร
Escobar อธิบายว่า OWW คือ โลกทัศน์แบบรวมศูนย์ ที่กำหนดว่า “โลกที่แท้จริง” คือโลกที่เชื่อในความจริงหนึ่งเดียว ความรู้ต้องผ่านกระบวนการวิทยาศาสตร์ตะวันตกเท่านั้นถึงจะนับว่าเป็นจริง
- วัดค่าด้วยความก้าวหน้า การพัฒนาเป็นเส้นตรงจาก “ล้าหลัง → ทันสมัย”
- ยึดความเป็นสากล อะไรที่ใช้ได้ในยุโรปหรืออเมริกา ต้องใช้ได้ทุกที่ในโลก
- ส่งออกวิธีคิด ไม่ว่าจะเป็นการเมือง เศรษฐกิจ หรือการศึกษา ทุกอย่างต้องถูกออกแบบให้เข้ากับโลกแบบนั้น
- โลกนี้จึงไม่ได้เกิดขึ้นโดยธรรมชาติ แต่มันคือผลผลิตของประวัติศาสตร์ อาณานิคม ความรู้ และอำนาจ ที่ค่อยๆ ลบความเป็นไปได้ของ “โลกอื่นๆ”
- ผลกระทบ ความรุนแรงเชิงโครงสร้างต่อโลกอื่น
- OWW ไม่ได้เป็นเพียงแนวคิดเชิงทฤษฎี หากแต่มันมีผลต่อชีวิตจริงของผู้คนทั่วโลก โดยเฉพาะกลุ่มชนพื้นเมือง ชนชายขอบ และชุมชนท้องถิ่นที่มีวิธีคิด วิถีชีวิต และความสัมพันธ์กับโลกต่างไปจากโลกแบบเดียว
- ตัวอย่างเช่น ความรู้ท้องถิ่นถูกลดค่าจนกลายเป็น “ความเชื่อ”
- การเกษตรพื้นบ้านถูกแทนที่ด้วยเกษตรอุตสาหกรรม
- การพัฒนาที่ดินและทรัพยากรถูกมองว่าเป็น “การใช้ประโยชน์” แทนที่จะเป็นความสัมพันธ์ทางวัฒนธรรม
- OWW จึงไม่ใช่แค่ระบบความคิดที่ “ไม่หลากหลาย” แต่มันคือ ความรุนแรงเชิงวาทกรรม ที่ปฏิเสธความเป็นไปได้อื่นๆ ในการดำรงอยู่
เชื่อมโยงกับการวิพากษ์อาณานิคมของความรู้ (Coloniality of Knowledge)
- หนึ่งในรากฐานของแนวคิดนี้คือความเข้าใจว่าอาณานิคมไม่ได้สิ้นสุดลงเมื่อรัฐเอกราชเกิดขึ้น แต่มันยังคงอยู่ใน วิธีที่เราคิด รู้ และออกแบบชีวิต ซึ่งถูกกำกับโดยระบบความรู้แบบตะวันตก
- Escobar ดึงสายใยนี้มาเชื่อมกับแนวคิด “Coloniality of Knowledge” การที่ระบบความรู้แบบตะวันตกกลายเป็นมาตรฐานสากลและขับไล่ความรู้แบบอื่นๆ ให้อยู่ชายขอบ
- เขาไม่ได้เพียงบอกว่าโลกแบบเดียว “ไม่ดี” แต่เขาชี้ให้เห็นว่า โลกแบบเดียวปิดโอกาสของมนุษย์ในการจินตนาการชีวิตอย่างอื่นที่ดีกว่า และการออกแบบคือหนึ่งในเครื่องมือสำคัญที่โลกแบบเดียวใช้ควบคุมความเป็นไปได้เหล่านี้
OWW กับการออกแบบ เมื่อการออกแบบกลายเป็นกลไกแห่งอำนาจ
- Escobar กล่าวว่าการออกแบบภายใต้ OWW ไม่ได้เป็นเรื่องกลางๆ หรือเป็นเพียงเครื่องมือ หากแต่เป็น กลไกการสร้างโลก (World-making device)
- เมื่อแนวคิด “การออกแบบ” ถูกผูกติดกับเป้าหมายแบบเดียว (เช่น ประสิทธิภาพ กำไร หรือเทคโนโลยีสูงสุด) มันก็กลายเป็นการ “วาดโลก” แบบเดียวให้ทุกคนต้องอยู่ในนั้น ไม่ว่าจะเหมาะสมกับบริบทของเขาหรือไม่
- ในมุมนี้ Escobar จึงไม่เพียงแต่เสนอให้ “เปลี่ยนสิ่งที่ออกแบบ” แต่ต้อง “เปลี่ยนวิธีที่เราเข้าใจคำว่าออกแบบ” โดยต้องถอยจากแนวคิดแบบสากลและเปิดพื้นที่ให้กับรูปแบบการใช้ชีวิตที่หลากหลาย
สรุป ทำไมการวิพากษ์ OWW จึงสำคัญในโลกทุกวันนี้
- ในยุคที่เราพูดถึงความหลากหลาย ความยั่งยืน และความยุติธรรมมากขึ้น Escobar เตือนเราว่าเราอาจยังอยู่ในกรอบของ OWW โดยไม่รู้ตัว—แม้กระทั่งเวลาที่เราพยายาม “แก้ปัญหา”
- เพราะถ้าเรายังแก้ปัญหาภายใต้ตรรกะของโลกแบบเดียว เราก็อาจสร้างโลกแบบเดิมขึ้นมาใหม่ซ้ำแล้วซ้ำเล่า
บทส่งท้าย จาก One-World World สู่ Pluriverse
- การวิพากษ์ OWW ไม่ใช่การปฏิเสธโลกสมัยใหม่ แต่เป็นการชี้ให้เห็นว่ามันไม่ควรเป็นโลกเพียงใบเดียวที่ผูกขาดความจริง
- Designs for the Pluriverse จึงเป็นคำเชื้อเชิญให้เรา “ออกแบบใหม่” ไม่ใช่แค่ผลิตภัณฑ์หรือบริการ แต่คือ วิธีคิด โลกทัศน์ และความสัมพันธ์ที่เรามีต่อผู้อื่นและโลกใบนี้
- ในโลกที่วิกฤตมากมายเกิดจากการคิดแบบเดิม การเปิดพื้นที่ให้กับ “หลายโลก” จึงไม่ใช่ความฝันลมๆ แล้งๆ หากแต่เป็น ความจำเป็นทางวัฒนธรรม จริยธรรม และการเมือง ที่เราต้องกล้าจินตนาการ