วิกฤตสิ่งแวดล้อมในศตวรรษที่ 21 ไม่ได้เป็นเพียงเรื่องการจัดการทรัพยากร แต่สะท้อนถึงความล้มเหลวของกรอบคิดที่เน้นประโยชน์นิยม (utilitarian) และการเติบโตทางเศรษฐกิจเป็นหลัก การทำความเข้าใจ “คุณค่าของธรรมชาติ” ในมิติที่หลากหลายจึงเป็นก้าวสำคัญเพื่อสร้างสังคมที่ยั่งยืนและเป็นธรรม กรอบ Values Assessment Typology ที่ปรากฏในรายงาน IPBES (2022) Assessment on the Diverse Values and Valuation of Nature ชี้ให้เห็นว่าการประเมินคุณค่าไม่ควรถูกจำกัดเพียงตัวเลขทางเศรษฐกิจ แต่ต้องครอบคลุมโลกทัศน์ ระบบความรู้ ค่านิยม และตัวชี้วัดในหลายมิติ
1. โลกทัศน์และระบบความรู้: จุดตั้งต้นของการตีความคุณค่า วิธีที่มนุษย์มองและสัมพันธ์กับธรรมชาติถูกกำหนดโดย โลกทัศน์ (Worldviews) ซึ่งเป็นรากฐานของการตัดสินใจและนโยบาย ตัวอย่างโลกทัศน์สำคัญ ได้แก่:
- Anthropocentric: มองธรรมชาติเป็นทรัพยากรเพื่อการพัฒนามนุษย์ เช่น น้ำใช้เพื่อการเกษตร ไฟฟ้า และการผลิตอาหาร
- Biocentric/Ecocentric: ยอมรับว่าธรรมชาติและสิ่งมีชีวิตมีคุณค่าในตัวเอง ไม่ขึ้นกับประโยชน์ต่อมนุษย์
- Pluricentric/Cosmocentric: มองธรรมชาติเป็นส่วนหนึ่งของระบบที่มีจิตวิญญาณหรือจักรวาล เชื่อมโยงกับแนวคิดของชนพื้นเมืองที่ถือว่า “แม่น้ำมีชีวิต” (Rights of Nature)
- ควบคู่กับนั้น ระบบความรู้ (Knowledge Systems) เช่น ความรู้วิทยาศาสตร์สมัยใหม่ ภูมิปัญญาท้องถิ่น และความเชื่อของชนพื้นเมือง ต่างสร้างวิธีการตีความคุณค่าที่หลากหลาย การละเลยระบบความรู้เหล่านี้เท่ากับตัดทอนเสียงของชุมชนที่ผูกพันกับระบบนิเวศอย่างลึกซึ้ง (Berkes, 2018; IPBES, 2022)
2. Broad Values: หลักการและเป้าหมายชีวิต กรอบนี้เสนอให้เข้าใจคุณค่าในระดับกว้างซึ่งกำหนดทิศทางชีวิตและสังคม เช่น:
- ความมั่นคงและการดำรงชีวิต (Prosperity, Livelihood): เน้นความอยู่รอดและรายได้
- การมีส่วนร่วมและสุขภาวะ (Belonging, Health): มองธรรมชาติเป็นที่พึ่งพิงและสร้างสุขภาพกายใจ
- ความรับผิดชอบและการดูแล (Stewardship, Responsibility): เน้นบทบาทมนุษย์ในการปกป้องธรรมชาติ
- ความกลมกลืนและความเป็นหนึ่งเดียว (Oneness, Harmony): ธรรมชาติไม่ใช่สิ่งแยกออกไป แต่เป็นตัวตนของเรา (Schroeder, 2013)
3. Specific Values: การตัดสินใจในสถานการณ์จริง เมื่อต้องตัดสินใจในบริบทเฉพาะ กรอบนี้แยกค่านิยมออกเป็นสามมิติหลัก:
- Instrumental Values: ธรรมชาติเป็นเครื่องมือ เช่น การวัดผลผลิตปลาเชิงพาณิชย์
- Intrinsic Values: ธรรมชาติมีคุณค่าในตัวเอง เช่น สิทธิของปลาในการดำรงอยู่
- Relational Values: คุณค่าที่เกิดจากความสัมพันธ์ที่มีความหมาย เช่น การรักษาวิถีประมงดั้งเดิมเพื่อคงความสัมพันธ์ทางวัฒนธรรม (Chan et al., 2016)
- การมองเพียงมิติ instrumental ทำให้เกิดความเสี่ยงที่นโยบายจะละเลยสิทธิของสิ่งมีชีวิตและความผูกพันทางสังคมที่หล่อเลี้ยงวัฒนธรรมท้องถิ่น
4. ตัวชี้วัดคุณค่า: ความท้าทายของการวัด การวัดคุณค่าของธรรมชาติจำเป็นต้องใช้เครื่องมือหลากหลาย ไม่ใช่เพียงการคิดเป็นเงิน:
- Biophysical Indicators: จำนวนปลา ชนิดพันธุ์ ผลกระทบต่อสุขภาพ
- Monetary Indicators: ราคาตลาด ความเต็มใจจ่ายเพื่อการพักผ่อน
- Sociocultural Indicators: ความหมายเชิงวัฒนธรรม การมีส่วนร่วมของเพศ และการยอมรับสิทธิของธรรมชาติ (Pascual et al., 2017)
- การพึ่งพาเพียงตัวเลขทางเศรษฐกิจทำให้เรา “มองข้าม” คุณค่าที่ลึกซึ้งกว่า และบิดเบือนภาพรวมของความยั่งยืน
5. จากการใช้สู่การอยู่ร่วม: พลิกโลกทัศน์เพื่อความยั่งยืน ภาพนี้เสนอแนวคิด สี่ระดับของการอยู่ร่วมกับธรรมชาติ:
- Living from: ใช้ทรัพยากรเพื่ออยู่รอด
- Living in: อยู่ร่วมในภูมิทัศน์ธรรมชาติ
- Living with: เคารพสิ่งมีชีวิตอื่นในฐานะเพื่อนร่วมโลก
- Living as: มองตัวเองเป็นส่วนหนึ่งของธรรมชาติ
- การเปลี่ยนจาก Living from ไปสู่ Living as ไม่เพียงเป็นการปรับทัศนคติ แต่คือการเปลี่ยนโครงสร้างการพัฒนาและกฎหมาย เช่น การรับรองสิทธิของแม่น้ำในนิวซีแลนด์และโคลอมเบีย (Boyd, 2017)
บทสรุป: ความหลากหลายของคุณค่าคือเงื่อนไขแห่งความอยู่รอด
กรอบการประเมินนี้เตือนว่า การตีความคุณค่าของธรรมชาติเพียงมิติเดียวคือรากของปัญหาสิ่งแวดล้อมปัจจุบัน การยอมรับความหลากหลายของคุณค่า—ตั้งแต่เศรษฐกิจ วัฒนธรรม จิตวิญญาณ ไปจนถึงสิทธิของสิ่งมีชีวิตอื่น—คือกุญแจสู่สังคมที่เป็นธรรมและยั่งยืน หากเรายังคงวัดทุกอย่างด้วยราคา เราจะสูญเสียสิ่งที่ประเมินค่าไม่ได้
“ธรรมชาติไม่ใช่ทรัพยากรที่เราครอบครอง แต่เป็นเครือข่ายชีวิตที่เราเป็นส่วนหนึ่ง”
(IPBES, 2022; Chan et al., 2016)
แหล่งอ้างอิงหลัก
IPBES. (2022). Assessment Report on the Diverse Values and Valuation of Nature.
Chan, K. M., et al. (2016). “Why protect nature? Rethinking values and the environment.” PNAS.
Pascual, U., et al. (2017). “Valuing nature’s contributions to people.” Ecological Economics.
Berkes, F. (2018). Sacred Ecology.
Boyd, D. (2017). The Rights of Nature: A Legal Revolution That Could Save the World.
ขอบคุณ ดร.ชยา วรรธนะภูติที่แนะนำครับ