บทนำ: จะเป็นไปได้ไหมที่ชุมชนจะออกแบบชีวิตของตนเอง โดยไม่ต้องพึ่งพานักออกแบบจากภายนอก?
ภายใต้โลกทัศน์แบบ One-World World (OWW) ที่ Escobar วิพากษ์ การออกแบบมักอยู่ในมือของผู้เชี่ยวชาญ: นักออกแบบมืออาชีพ บริษัทเทคโนโลยี หรือสถาบันระหว่างประเทศ ซึ่งมองปัญหาของชุมชนเป็นโจทย์ที่ต้อง “แก้” ผ่านเครื่องมือที่ตนถนัด แต่การออกแบบเช่นนั้น—แม้จะเปิดให้มีการมีส่วนร่วมบ้าง—มักยังมีลักษณะ “บนลงล่าง” และเต็มไปด้วยตรรกะของอำนาจแบบเดิม
- Arturo Escobar เสนอ “Autonomous Design” หรือ การออกแบบโดยชุมชนเอง ตามโลกทัศน์ของตนเอง
- มันไม่ใช่เพียงการมีส่วนร่วม (participation) แต่คือ การกลับคืนอำนาจในการกำหนดอนาคต อย่างเต็มที่
Autonomous Design คืออะไร?
- Autonomous Design ไม่ใช่แค่การมีส่วนร่วมในกระบวนการที่คนอื่นออกแบบไว้แล้ว
- แต่คือการที่ชุมชนเป็นผู้ ออกแบบกระบวนการนั้นเองตั้งแต่ต้น บนพื้นฐานของ:
- โลกทัศน์ (cosmovision) และความรู้ท้องถิ่น
- ความสัมพันธ์กับดิน น้ำ ผืนป่า วิญญาณ บรรพบุรุษ
- ค่านิยมที่ชุมชนเห็นว่าสำคัญ ไม่ใช่ค่านิยมของโลกภายนอก
- การออกแบบเช่นนี้จึง “ปลดแอก” การออกแบบออกจากกรอบคิดแบบตะวันตก และพาเรากลับไปสู่ “rooted design” — การออกแบบที่มีรากอยู่ในผืนดิน ประวัติศาสตร์ และชีวิตของชุมชนเอง
- มากกว่า participatory design: จาก “design for” → “design by”
- ในทศวรรษที่ผ่านมา มีแนวโน้มที่นักออกแบบจะพยายามชวนผู้คนมามีส่วนร่วมมากขึ้น เช่น co-design หรือ participatory design
แต่ Escobar ชี้ให้เห็นว่า แนวทางเหล่านี้ ยังคงรักษาโครงสร้างอำนาจแบบเดิมไว้:
- คนภายนอกเป็นคนตั้งกรอบ/คำถาม
- คนในชุมชนเป็นแหล่งข้อมูล หรือ “ผู้ใช้”
- นักออกแบบยังคง “ตีความ” และ “สังเคราะห์” แนวทางจากภายนอก
- Autonomous Design ไม่ใช่การชวนคนในมาร่วมคิดในระบบที่มีอยู่
- แต่คือการ ออกแบบระบบใหม่ของตนเอง ตั้งแต่ระดับแนวคิดไปจนถึงโครงสร้าง
ฐานคิด: ความรู้ที่ฝังรากอยู่ในชีวิต
Autonomous Design ต้องเริ่มจาก การฟัง ไม่ใช่การวิเคราะห์ ต้องเปิดพื้นที่ให้กับ:
- ความรู้พื้นบ้าน (ไม่ใช่แค่ความรู้เชิงเทคนิค แต่รวมถึงความรู้เรื่องจิตวิญญาณ ประวัติศาสตร์ การดำรงอยู่)
- ภาษาของชุมชน ที่มักไม่ได้ถ่ายทอดผ่าน PowerPoint หรือเอกสาร แต่ผ่านพิธีกรรม นิทาน เพลง ความเงียบ และภูมิทัศน์
- วิถีของการรู้ (ways of knowing) ที่เชื่อมโยงคนกับผืนดิน น้ำ ป่า และชีวิตอื่นๆ อย่างลึกซึ้ง
- Escobar ชี้ว่าการออกแบบภายใต้โลกทัศน์แบบตะวันตกมักตัด “ความรู้สึก” และ “จิตวิญญาณ” ออกจากกระบวนการ
- ในขณะที่ Autonomous Design รวมทั้งหมดนั้นไว้ในฐานของการออกแบบ
ตัวอย่าง: การออกแบบโดยชุมชน Nasa และ Misak
Escobar ยกตัวอย่างการออกแบบการปกครองตนเองในชุมชนพื้นเมืองในโคลอมเบีย เช่น:
- ชุมชน Nasa และ Misak ซึ่งไม่ได้เพียงแต่จัดการป่าไม้หรือระบบเกษตรให้ยั่งยืน
- แต่ออกแบบระบบการเมือง การศึกษา และความสัมพันธ์กับธรรมชาติ ใหม่ทั้งหมด
- พวกเขานิยาม “ความเป็นธรรม” ไม่ใช่ในแง่กฎหมาย แต่คือความสมดุลกับผืนดิน
- การปกครองตนเองไม่ได้หมายถึง “รัฐขนาดย่อม” แต่คือ โครงสร้างของความสัมพันธ์ที่เน้นการดูแล มากกว่าการควบคุม
- สิ่งเหล่านี้คือ Autonomous Design ที่ไม่ต้องการคำรับรองจากรัฐหรือองค์กรพัฒนา
- แต่ยืนอยู่บนความชอบธรรมของประวัติศาสตร์ ภูมิปัญญา และชีวิตที่ดำรงอยู่จริง
Buen Vivir: ปรัชญาของการอยู่ดีที่ไม่เหมือนโลกทุนนิยม
- Autonomous Design มักเชื่อมโยงกับแนวคิด “Buen Vivir” ซึ่งแปลตรงตัวว่า “การอยู่ดี”
- แต่มันลึกซึ้งกว่าแนวคิด “Well-being” แบบตะวันตก
- Buen Vivir คือโลกทัศน์ของการดำรงชีวิตร่วมกับผู้อื่น—ทั้งมนุษย์และไม่ใช่มนุษย์—อย่างสมดุลและเคารพ
- เป็นการอยู่ดีที่ไม่ต้องขึ้นกับการเติบโตทางเศรษฐกิจ หรือความสามารถในการบริโภค
แต่มาจาก:
- ความสัมพันธ์กับธรรมชาติที่ไม่เป็นทรัพยากร แต่เป็นญาติ
- ความรู้สึกเป็นส่วนหนึ่งของวงจรชีวิต ไม่ใช่ผู้ควบคุมธรรมชาติ
- การเชื่อมโยงข้ามรุ่น — ระหว่างบรรพบุรุษ ผู้คนปัจจุบัน และคนรุ่นต่อไป
- Escobar เสนอว่า หากจะมีการออกแบบใดๆ ที่เป็นธรรมและยั่งยืนในศตวรรษนี้
- การออกแบบนั้น ต้องสอดคล้องกับวิถีแห่ง Buen Vivir
นัยทางการเมือง: Autonomous Design = การทวงคืนอำนาจ
Autonomous Design ไม่ใช่แค่เรื่องของชุมชนเล็กๆ หากแต่มันคือ รูปแบบของการเมืองจากฐานล่าง
เพราะ:
- มันท้าทายการผูกขาดอำนาจในการออกแบบชีวิตของรัฐและตลาด
- มันเปิดพื้นที่ให้ชุมชนคิดใหม่เกี่ยวกับสิ่งที่ “จำเป็น” และ “พึงประสงค์”
- มันตั้งคำถามกับโมเดลการพัฒนาที่ผูกติดกับการเติบโตแบบไม่รู้จบ
- Escobar ชี้ว่า การออกแบบเช่นนี้ไม่เพียงแต่สร้าง “ระบบทางเลือก” แต่คือ การเปลี่ยนโครงสร้างของโลกทัศน์ (ontological shift)
- คือการเปลี่ยนจากโลกที่ควบคุม → สู่โลกที่เชื่อมโยง
- จากอำนาจเดี่ยว → สู่ความสัมพันธ์พหุภาคี
- ความท้าทาย: ไม่ใช่การโรแมนติก แต่คือการสร้างโลกที่มีชีวิตจริง
- Escobar ยอมรับว่า แนวคิด Autonomous Design มีความเสี่ยงอยู่หลายประการ:
- การโรแมนติกกับวัฒนธรรมพื้นเมือง โดยไม่เข้าใจความซับซ้อนหรือความขัดแย้งภายใน
- การตกหลุมกับดักของ “ความบริสุทธิ์” โดยไม่ยอมรับการผสมผสานหรือความเปลี่ยนแปลง
- ความยากในการขยายผลในสังคมที่ยังมีอำนาจไม่เท่ากัน
- แต่เขายืนยันว่า สิ่งเหล่านี้คือ ความท้าทายที่จำเป็นต้องเผชิญ หากเราต้องการความยุติธรรมอย่างแท้จริง
บทสรุป: การออกแบบในมือของผู้คน คือจุดเริ่มต้นของการเปลี่ยนโลก
- Autonomous Design ไม่ใช่โมเดลหรือสูตรสำเร็จ
- แต่มันคือคำเชื้อเชิญให้ ชุมชนฟื้นคืนอำนาจในการออกแบบโลกของตนเอง
- และให้นักออกแบบจากภายนอก ลดบทบาท “ผู้เชี่ยวชาญ” และกลายเป็น “ผู้รับฟัง ผู้ประคับประคองกระบวนการ”
- การออกแบบในโลกแบบ Pluriverse จึงไม่ใช่การนำเสนอ “ทางออก” สำหรับทุกคน
- แต่คือการ เปิดพื้นที่ให้หลายโลกได้ออกแบบเส้นทางของตนเอง บนความสัมพันธ์ที่เคารพและเท่าเทียม
- ในโลกที่เต็มไปด้วยวิกฤต การเปลี่ยนแปลงอย่างแท้จริงอาจไม่เริ่มจากนวัตกรรมล้ำสมัย แต่เริ่มจากคำถามว่า:
“เราพร้อมหรือยังที่จะคืนอำนาจในการออกแบบชีวิต ให้กับผู้คนที่เคยถูกทำให้เงียบเสียง?”