กฤษฎา บุญชัย
ทุกวัฒนธรรมสร้างขึ้นจากการเอาธรรมชาติเป็นศูนย์กลาง การเปลี่ยนผ่านชีวิตตั้งแต่เกิด แก่ เจ็บ ตายล้วนสัมพันธ์กับธรรมชาติ ธรรมชาติจึงไม่ใช่เพียงฐานดำรงชีพ แต่คือแกนกลางทางจิตวิญญาณ ดังความเชื่อเรื่องธาตุทั้งสี่ คือ ดิน น้ำ ลม ไฟ ของสังคมเอเชียที่ถือว่าร่างกายและจักรวาลประกอบด้วยธาตุเหล่านี้ ธาตุทั้ง 4 ยังเป็นองค์ประกอบร่างกายและจิตวิญญาณมนุษย์ สุขภาพจึงขึ้นอยู่กับสมดุลของธาต เช่นนั้น สุขภาวะโลกก็คือสมดุลแห่งธาตุด้วยเช่นกัน
แต่เมื่อเข้าสู่ยุคปฏิวัติวิทยาศาสตร์ ธรรมชาติถูกลดทอนเหลือเพียงมิติกายภาพ แยกขาดออกจากความสัมพันธ์มนุษย์ กลายเป็นสิ่งที่มนุษย์ใช้ศึกษา ควบคุมจัดการ ต่อมาด้วยแนวคิดประโยชน์นิยม ที่มองธรรมชาติมีไว้เพื่อรับใช้ความสุขของมนุษย์ แนวคิด “ทรัพยากรธรรมชาติ” จึงเกิดขึ้นเปลี่ยนธรรมชาติให้กลายเป็นปัจจัยการผลิต สินค้า ที่รัฐและกลุ่มทุนครอบครองเพื่อความมั่งคั่ง และเป็นแรงผลักดันการล่าอาณานิคม สั่งสมความมั่นคั่ง และผลักภาระความเสียหายให้ธรรมชาติและมนุษย์แบกรับ
มาถึงยุคปฏิวัติอุตสาหกรรมในศตวรรษที่ 18 จากการใช้เครื่องจักรและพลังงานฟอสซิล การใช้ธรรมชาติเป็นไปอย่างล้างผลาญ ความมั่งคั่งของระบบทุนนิยมแลกมาด้วยธรรมชาติที่เสื่อมสูญ ความหลากหลายทางชีวภาพถูกทำลาย อุตสาหกรรมปล่อยก๊าซเรือนกระจกสูงเกินธรรมชาติจะดูดซับได้ สภาวะ “โลกร้อน” จึงเป็นภาวะเจ็บป่วยของธาตุทั้ง 4 และเจ็บป่วยทางจิตวิญญาณของมนุษย์ที่แปลกแยกกับธรรมชาติ
- ธาตุดิน จากธาตุแห่งความมั่นคง กลายเป็นธาตุแห่งการสั่นคลอน การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ และการใช้ดินแบบทำลายทำให้หน้าดินหายไปเฉลี่ย 24 พันล้านตันต่อปี การดูดซับคาร์บอนโดยดินและป่า ลดลงกว่า 50% ในปี 2023 และ 77% ของผืนดินโลก กลายเป็นพื้นที่แห้งถาวรในช่วง 30 ปี
- ธาตุน้ำ น้ำจากธาตุแห่งการบำรุง กลายเป็นธาตุแห่งความผันผวน การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ทำให้น้ำท่วม น้ำแล้งพร้อมกัน และหากอุณหภูมิโลกเพิ่มขึ้น 1.5°C จะทำให้ธารน้ำแข็งหิมาลัยหายไป 36%ส่งผลต่อแม่น้ำโขง สาละวิน อิรวดี แยงซี คงคา ฯลฯ และระดับน้ำทะเลอาจสูงขึ้นถึง 1.9 เมตรภายในปี 2100 พื้นที่ชายฝั่ง เช่น บังกลาเทศ ฟิลิปปินส์ เวียดนาม และบางพื้นที่ของไทย อาจถูกน้ำทะเลท่วมถาวร และประชากรกว่าร้อยล้านคนอาจต้องอพยพ
- ธาตุลม ระบบหมุนเวียนอากาศ กระแสน้ำ และการแลกเปลี่ยนพลังงาน การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศทำให้ลมหยุดหมุน หรือหมุนแรงจนเกินควบคุม เช่น ไต้ฝุ่นระดับ 5 ที่บ่อยขึ้น ทำให้ฝุ่น PM 2.5 ค้างอยู่ในบรรยากาศเมืองในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้เป็นเดือน ๆ รายงานปี 2024 พบว่า 96% ของประชากรโลก อยู่ในพื้นที่คุณภาพอากาศแย่เกินมาตรฐานของ WHO
- ธาตุไฟ พลังชีวิตที่พลุ่งพล่าน เมื่อไฟร้อนเกินควบคุม โลกก็เริ่มเผาตัวเอง เกิดไฟป่ารุนแรงมากขึ้น ข้อมูลจาก NASA ชี้ว่า ตั้งแต่ปี 2001 ถึง 2023 พื้นที่เกิดไฟป่าในบางภูมิภาคเพิ่มขึ้นถึงสองเท่า ขณะที่ฤดูไฟป่าก็ยืดยาวขึ้นจากเดิมหลายสัปดาห์ WMO (2023) ระบุว่าไฟป่าปี 2023 ปล่อยคาร์บอนกว่า 2,000 ล้านตัน มากกว่าปีใดในประวัติศาสตร์ และภายในสิ้นศตวรรษ คลื่นความร้อนสุดขั้วที่เคยเกิดขึ้นเพียงหนึ่งครั้งในรอบศตวรรษ จะกลายเป็นเหตุการณ์ประจำปี
การฟื้นสมดุลธาตุทั้งสี่สามารถฟื้นคืนสุขภาวะของโลก เช่น การอนุรักษ์อินทรีวัตถุในดิน การจัดการลุ่มน้ำแบบมีส่วนร่วม หรือการสร้างพื้นที่สีเขียวในเมืองใหญ่ และอื่นๆ เพื่อเปลี่ยนผ่านความสัมพันธ์ของมนุษย์กับโลกธรรมชาติจากแปลกแยก ทำลายสู่ความรัก ความเคารพ ด้วยการเชื่อมนิเวศวัฒนธรรมพื้นบ้านและวิทยาศาสตร์ร่วมสมัย เชื่อมจิตวิญญาณของมนุษย์ให้คืนสู่ธรรมชาติ คืนสถานะความศักดิ์สิทธิ์ (ศักดิ์ศรีและสิทธิ) ให้กับธรรมชาติ เกิดเป็นวัฒนธรรมนิเวศที่มีธรรมชาติเป็นศูนย์กลาง
หากเราจะเยียวยาโลก เราอาจไม่เพียงต้องใช้เทคโนโลยีหรือเงินทุน แต่ต้องฟังเสียงของโลกในฐานะ “สิ่งมีชีวิต” ไม่ใช่ “ทรัพยากร” ต้องมองดิน-น้ำ-ลม-ไฟเป็นจิตวิญญาณร่วมของสรรพสิ่ง
เริ่มต้นด้วยการเชื่อมโยงตนเองกับธาตุทั้งสี่ของธรรมชาติทั้งทางกาย ใจ สังคม และจิตวิญญาณ ปรับวิถีชีวิตให้เกื้อกูลสอดคล้องกับธรรมชาติ รวมพลังสิทธิชุมชนปกป้องสิทธิธรรมชาติ สุขภาวะธาตุทั้งสี่ที่ฟื้นคืนก็จะกลับมาสร้างสุขภาวะมนุษย์ ภูมิอากาศจะกลับสู่สมดุล ความหลากหลายทางชีวภาพจะฟื้นตัว อนาคตของมนุษยชาติและธรรมชาติก็จะออกจากจุดวิกฤติไปสู่การเกิดใหม่ของวัฒนธรรมมนุษย์บนฐานนิเวศ