Donna Haraway นำเสนอกรอบความคิดเชิงบูรณาการเพื่อรับมือกับการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ โดยเน้นการอยู่ร่วมกัน (sympoiesis) และการเปลี่ยนกรอบวิธีคิดของมนุษย์ อย่างไรก็ตาม เมื่อวิเคราะห์แนวคิดของเธอในเชิงวิพากษ์ จะพบทั้งจุดแข็งและข้อจำกัด ซึ่งสามารถเสริมด้วยตัวอย่างเชิงลึกจากบริบททางสังคมและวิทยาศาสตร์
1. Chthulucene: การอยู่ร่วมกันในโลกที่พึ่งพาอาศัยกัน
Haraway ปฏิเสธแนวคิด Anthropocene ที่มองมนุษย์เป็นศูนย์กลางของการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ โดยเธอเสนอ Chthulucene เป็นแนวคิดที่เน้นความสัมพันธ์เชื่อมโยงในระบบนิเวศ
ตัวอย่างรูปธรรม:
โครงการฟื้นฟูป่าเขตร้อนในอินโดนีเซีย เช่น โครงการ Kalimantan Forest Conservation ใช้ความร่วมมือระหว่างชาวบ้าน นักวิทยาศาสตร์ และองค์กร NGO เพื่อปลูกต้นไม้พื้นเมือง พร้อมฟื้นฟูถิ่นที่อยู่อาศัยของสัตว์ เช่น ลิงอุรังอุตัง
จุดเด่น: โครงการนี้แสดงถึงการทำงานร่วมกันระหว่างมนุษย์และธรรมชาติในลักษณะ “สร้างร่วม” (sympoiesis) ที่ Haraway กล่าวถึง
ข้อวิจารณ์: Haraway ไม่ได้ให้คำแนะนำที่ชัดเจนเกี่ยวกับวิธีการจัดการผลประโยชน์ขัดแย้งในความร่วมมือเหล่านี้ เช่น บางชุมชนอาจถูกบีบบังคับให้ลดพื้นที่เพาะปลูกเพื่อคืนให้กับป่า
2. เล่าเรื่องใหม่: จากหายนะสู่การร่วมมือสร้างความหวัง
Haraway วิจารณ์การเล่าเรื่องแบบ doom narratives ที่มุ่งเน้นความหายนะจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ เธอเสนอว่าเรื่องเล่าที่สร้างความหวังและแสดงให้เห็นถึงการร่วมมือจะช่วยกระตุ้นการเปลี่ยนแปลง
ตัวอย่างรูปธรรม:
โครงการอนุรักษ์เต่าทะเลในเคนยา โดยกลุ่มชาวประมงในท้องถิ่นร่วมมือกับนักอนุรักษ์ในการปกป้องเต่าที่ใกล้สูญพันธุ์ เช่น เต่าหญ้า (Chelonia mydas)
ชาวบ้านได้รับการฝึกฝนให้ดูแลไข่เต่า จัดทำศูนย์ฟักไข่ และปรับปรุงวิธีจับปลาเพื่อหลีกเลี่ยงการติดเต่าในอวน
จุดเด่น: โครงการนี้ประสบความสำเร็จในการเพิ่มประชากรเต่า และสร้างรายได้ผ่านการท่องเที่ยวเชิงนิเวศ
ข้อวิจารณ์: Haraway ให้ความสำคัญกับ “การเล่าเรื่อง” แต่ไม่ได้เสนอวิธีที่เป็นระบบในการจัดการทรัพยากรและผลประโยชน์ที่ไม่สมดุล เช่น ชาวบ้านที่ไม่ได้มีส่วนร่วมอาจเสียโอกาสในการใช้ทรัพยากรทะเล
3. การวิพากษ์ระบบทุนนิยม: รากของการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ
Haraway มองว่าระบบเศรษฐกิจแบบทุนเป็นต้นตอหลักของวิกฤตสิ่งแวดล้อม การผลิตและบริโภคที่ขับเคลื่อนโดยผลกำไรสร้างความเสียหายต่อโลก
ตัวอย่างรูปธรรม:
การทำเกษตรแบบ Permaculture ในออสเตรเลีย ซึ่งเป็นรูปแบบการเกษตรที่พึ่งพาธรรมชาติ ลดการใช้สารเคมี และเพิ่มความหลากหลายทางชีวภาพ
ตัวอย่างที่ชัดเจนคือโครงการในรัฐนิวเซาท์เวลส์ ที่เกษตรกรใช้ต้นไม้เพื่อสร้างที่กันลมและเพิ่มความชุ่มชื้นให้กับดิน ส่งผลให้ผลผลิตเพิ่มขึ้นโดยไม่ทำลายระบบนิเวศ
จุดเด่น: Permaculture สอดคล้องกับแนวคิดของ Haraway ที่เน้นความพึ่งพาซึ่งกันและกันในระบบธรรมชาติ
ข้อวิจารณ์: แนวคิดนี้อาจไม่สามารถนำไปใช้ได้ในวงกว้างในระบบเศรษฐกิจโลกที่ยังคงขับเคลื่อนด้วยการเกษตรอุตสาหกรรม
4. Staying with the Trouble: เผชิญปัญหาด้วยความรับผิดชอบ
Haraway เสนอว่าเราต้อง “อยู่กับความยุ่งยาก” (staying with the trouble) ซึ่งหมายถึงการยอมรับว่าปัญหาสิ่งแวดล้อมไม่มีทางแก้ไขง่าย ๆ แต่ต้องการความร่วมมือระยะยาว
ตัวอย่างรูปธรรม:
การจัดการขยะพลาสติกในฟิลิปปินส์ โดยชุมชนในเมือง Cebu ใช้เทคโนโลยีการรีไซเคิลระดับท้องถิ่น เช่น เครื่องอัดพลาสติกเพื่อผลิตอิฐพลาสติกที่ใช้ในงานก่อสร้าง
จุดเด่น: โครงการนี้ช่วยลดขยะและสร้างงานในชุมชน พร้อมส่งเสริมการพึ่งพาตนเอง
ข้อวิจารณ์: Haraway เน้นการเผชิญหน้ากับปัญหาในเชิงแนวคิด แต่ไม่ได้กล่าวถึงวิธีจัดการกับผลกระทบเชิงโครงสร้าง เช่น นโยบายภาครัฐหรือการจัดการทุนที่จำเป็นสำหรับการดำเนินโครงการในระยะยาว
วิเคราะห์เชิงวิพากษ์ต่อแนวคิดของ Haraway
1. จุดแข็ง:
Haraway ช่วยเปลี่ยนกรอบวิธีคิดเกี่ยวกับสภาพภูมิอากาศจากการแก้ปัญหาเชิงเทคนิค มาเป็นการพัฒนาความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์และธรรมชาติ
เธอเน้น “การเล่าเรื่อง” ที่สร้างความหวัง ซึ่งช่วยดึงดูดการมีส่วนร่วมของคนในชุมชน
2. ข้อจำกัด:
แนวคิดของเธอเน้นเชิงปรัชญาและนามธรรมมากกว่าการนำไปใช้จริง ตัวอย่างเช่น การพึ่งพา “sympoiesis” ต้องการความร่วมมือที่อาจขัดแย้งกับโครงสร้างอำนาจและผลประโยชน์
Haraway ไม่ได้ให้แนวทางชัดเจนในการจัดการความไม่สมดุลระหว่างชุมชนหรือประเทศที่พัฒนาแล้วและประเทศกำลังพัฒนา ซึ่งมักมีทรัพยากรและโอกาสที่ไม่เท่าเทียมกัน
สรุป
Donna Haraway เสนอกรอบความคิดที่ลึกซึ้งและแปลกใหม่ต่อการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ โดยชี้ให้เห็นว่ามนุษย์ต้องเปลี่ยนจาก “ผู้ควบคุม” ไปเป็น “ผู้ร่วมสร้าง” ในระบบนิเวศ แนวคิดของเธอเน้นการเล่าเรื่องและการสร้างความสัมพันธ์ที่ยั่งยืนระหว่างมนุษย์และธรรมชาติ อย่างไรก็ตาม การนำแนวคิดของเธอไปใช้จริงยังต้องเผชิญกับความซับซ้อนของโครงสร้างเศรษฐกิจ การเมือง และอำนาจ
คำถามที่ Haraway ทิ้งไว้:
“เราจะอยู่ร่วมกันในโลกที่เปราะบางนี้อย่างรับผิดชอบได้อย่างไร เมื่อทุกชีวิตมีความเกี่ยวข้องกันอย่างแยกไม่ออก?”
อ้างอิงเพิ่มเติม:
Haraway, Donna. Staying with the Trouble: Making Kin in the Chthulucene. Duke University Press, 2016.
โครงการอนุรักษ์ป่าในอินโดนีเซีย: World Resources Institute
การจัดการขยะพลาสติกในฟิลิปปินส์: National Geographic
แนวคิด Permaculture: Permaculture Research Institute
ประมวลโดย Chat GPT