SEC กับอนาคตของภาคใต้ การพัฒนา ภัยคุกคาม และสิทธิของธรรมชาติ

เครดิตภาพ : สมบูรณ์ คำแหง

ในขณะที่ประเทศไทยกำลังเผชิญวิกฤตซ้อนวิกฤต ทั้งเศรษฐกิจ ความเหลื่อมล้ำ และการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ รัฐบาลได้เดินหน้าเสนอร่างพระราชบัญญัติระเบียงเขตเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ (SEC) ซึ่งครอบคลุมพื้นที่ 14 จังหวัด ด้วยจุดมุ่งหมายประกาศไว้ว่าเพื่อขับเคลื่อนเศรษฐกิจและเปิดประเทศสู่การลงทุนต่างชาติ ทว่าเบื้องหลังถ้อยคำหรูหราและแผนพัฒนาอุตสาหกรรมกลับซ่อนข้อเท็จจริงสำคัญที่ต้องการการขบคิดอย่างลึกซึ้ง โดยเฉพาะในมิติสังคม สิ่งแวดล้อม และสิทธิของชุมชนท้องถิ่น

ร่างกฎหมายความยาว 71 มาตรานี้ เป็นมากกว่ากรอบทางเศรษฐกิจ หากแต่เป็นโครงสร้างอำนาจที่อาจนำไปสู่การเปลี่ยนแปลงวิถีชีวิต ระบบนิเวศ และความเป็นธรรมในระดับรากฐาน โดยเฉพาะเมื่อพิจารณาว่า กฎหมายนี้ไม่ได้ให้พื้นที่สำหรับชุมชนในการตัดสินใจ หากกลับลดบทบาทของประชาชนให้เหลือเพียงผู้รับรู้ข่าวสาร และเป็นเพียงผู้รอรับการเยียวยาหากได้รับผลกระทบจากโครงการ

การพัฒนาเพื่อใคร? ใครอยู่ในสมการ ใครถูกลบทิ้ง

เป้าหมายหลักของ SEC มีอยู่สองประการชัดเจน ได้แก่ การยกเว้นกฎหมายเพื่ออำนวยความสะดวกแก่นักลงทุน และการออกมาตรการจูงใจต่างชาติให้เข้ามาครอบครองปัจจัยการผลิต อาทิ ที่ดิน น้ำ และแรงงาน ซึ่งเนื้อหาโดยรวมใน 71 มาตรานั้น ไม่ได้กล่าวถึงกลไกการมีส่วนร่วมจากชุมชน ไม่มีการระบุถึงสิทธิในทรัพยากรของคนในพื้นที่ และไม่ได้เปิดช่องให้มีการตัดสินใจร่วมทางนโยบาย

เมื่อพิจารณาในเชิงโครงสร้างแล้ว กฎหมายฉบับนี้วางรากฐานของระเบียบใหม่ที่อาจทำให้คนใต้กลายเป็น “คนพื้นเมืองในถิ่นตนเอง” ภายใต้ระบบการบริหารพิเศษที่ให้สิทธิและความคุ้มครองทางกฎหมายแก่นักลงทุนต่างชาติมากกว่าประชาชนท้องถิ่น หากเดินหน้าตามแผน รัฐบาลคาดว่าจะผ่านร่างกฎหมายนี้ภายในปลายปี 2568 และเริ่มดำเนินการได้จริงในปี 2569

วิกฤตภูมิอากาศ มิติที่ถูกลบจากสมการพัฒนา

หนึ่งในข้อวิพากษ์สำคัญต่อร่าง พ.ร.บ. SEC คือการละเลยประเด็นด้านการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศอย่างสิ้นเชิง ทั้งที่ภาคใต้คือหนึ่งในภูมิภาคที่เปราะบางต่อผลกระทบทางภูมิอากาศมากที่สุดของประเทศไทย การพัฒนาอุตสาหกรรมหนักในพื้นที่ป่าชื้น ป่าพรุ และพื้นที่ชุ่มน้ำ จะทำให้แหล่งดูดซับคาร์บอนตามธรรมชาติถูกทำลายลงอย่างรวดเร็ว

งานวิจัยจาก GIZ (2021) ระบุว่า พื้นที่พรุในภาคใต้เก็บกักคาร์บอนในระดับ 480-800 ตันต่อไร่ หากถูกทำลายเพียง 10,000 ไร่ อาจทำให้เกิดการปล่อยก๊าซเรือนกระจกมากกว่า 4.8 ล้านตันฯ ในระยะเวลาอันสั้น ขณะที่โครงการ SEC ไม่ได้มีมาตรการลดผลกระทบทางสิ่งแวดล้อมที่รับผิดชอบต่อวิกฤตการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศของไทยและของโลก และจะทำให้เป้าหมายการลดก๊าซเรือนกระจกฉบับล่าสุด (NDC 3.0) และแผนการปรับตัวและสภาพภูมิอากาศ (NAP) ที่รัฐบาลไทยเตรียมนำไปเสนอในเวที COP 30 ที่บราซิลไม่บรรลุผล

นอกจากนี้ รายงานของ Climate Impact Asia (2022) ระบุว่าภาคใต้มีความเสี่ยงสูงต่อภัยพิบัติที่เกิดจากความเปลี่ยนแปลงของสภาพภูมิอากาศ เช่น น้ำท่วมฉับพลัน พายุหมุนเขตร้อน และการกัดเซาะชายฝั่ง หากการพัฒนาไม่ได้วางอยู่บนฐานการฟื้นฟูระบบนิเวศ แต่กลับยิ่งเร่งให้สูญเสียภูมิต้านทานทางธรรมชาติ ย่อมเป็นการผลักให้ชุมชนเสี่ยงต่อความเสียหายยิ่งขึ้น

ความหลากหลายทางชีวภาพ สรรพชีวิตธรรมชาติร่วมกับมนุษย์ของโลกที่กำลังสลาย

ภาคใต้ของไทยคือพื้นที่ที่มีความหลากหลายทางชีวภาพสูงสุดแห่งหนึ่งในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ โดยเฉพาะพื้นที่พรุ ป่าดิบชื้น และแนวชายฝั่งซึ่งเป็นที่อยู่อาศัยของพืชและสัตว์หายากจำนวนมาก รายงานของ IUCN (2020) ระบุว่า พื้นที่ชุ่มน้ำบางแห่งในภาคใต้เป็นถิ่นที่อยู่อาศัยของสายพันธุ์เฉพาะถิ่นที่กำลังเสี่ยงสูญพันธุ์ เช่น นกแต้วแล้วท้องดำ ปลาเฉี่ยวพรุ และพรรณไม้ที่มีศักยภาพทางยารักษาโรค

การผลักดัน SEC โดยไม่มีการประเมินผลกระทบต่อความหลากหลายทางชีวภาพอย่างเข้มข้นจึงไม่เพียงเป็นการมองข้ามมรดกธรรมชาติของชาติเท่านั้น แต่ยังเป็นการลดโอกาสในการปรับตัวของระบบนิเวศต่อวิกฤตสภาพภูมิอากาศ เนื่องจากความหลากหลายทางชีวภาพคือปัจจัยสำคัญในการคงเสถียรภาพและความยืดหยุ่นของระบบนิเวศ เช่น การฟื้นฟูป่าชายเลนเพื่อรับมือกับพายุและการกัดเซาะ

เมื่อความหลากหลายทางชีวภาพถูกทำลาย การดูดซับคาร์บอนตามธรรมชาติก็ลดลง ความสามารถในการควบคุมอุณหภูมิและเก็บกักน้ำตามฤดูกาลลดลง และสัตว์ป่าหรือพันธุ์พืชที่อาจเป็นคำตอบต่อโรคหรือการเปลี่ยนแปลงในอนาคตก็อาจสูญหายไปตลอดกาล

ความไม่เป็นธรรมด้านสภาพภูมิอากาศ ใครได้ประโยชน์ ใครแบกรับความเสี่ยง

SEC ไม่เพียงส่งผลกระทบต่อสภาพภูมิอากาศ แต่ยังตอกย้ำความไม่เป็นธรรมด้านภูมิอากาศ (climate injustice) อย่างชัดเจน ประชาชนในภาคใต้ ซึ่งส่วนใหญ่ประกอบอาชีพประมงพื้นบ้าน เกษตรอินทรีย์ และการท่องเที่ยวชุมชน จะต้องแบกรับผลกระทบจากอุตสาหกรรมและการลงทุนที่ตนไม่มีส่วนร่วมในการออกแบบ โดยปราศจากกลไกชดเชยที่เป็นธรรม

ในทางกลับกัน นักลงทุนรายใหญ่จำนวนมากมาจากนอกภูมิภาค หรือเป็นทุนข้ามชาติที่แทบไม่ต้องรับผิดชอบต่อผลกระทบในระดับพื้นที่ ไม่ว่าจะเป็นการเพิ่มคาร์บอนฟุตพรินต์ มลพิษทางน้ำ หรือการรุกล้ำระบบนิเวศชายฝั่ง ซึ่งทั้งหมดนี้คือปัจจัยที่ทำให้ “การพัฒนา” กลายเป็นกลไกสะสมทุนบนต้นทุนของผู้อื่น โดยเฉพาะชุมชนท้องถิ่นและธรรมชาติ

Thai Climate Justice for All ชี้ว่า ความเป็นธรรมทางภูมิอากาศต้องเริ่มจากการยอมรับว่า ไม่ใช่ทุกคนมีความรับผิดชอบต่อวิกฤตเท่ากัน และไม่ใช่ทุกคนสามารถป้องกันตนเองได้เท่ากัน SEC จึงไม่ควรถูกเสนอโดยไม่ตรวจสอบว่าแผนพัฒนาเหล่านี้จะส่งเสริมหรือบ่อนทำลายความสามารถของชุมชนในการปรับตัว (resilience) ต่อวิกฤตในระยะยาว

การตีความผ่านแนวคิดของ Thomas Berry และ Eduardo Viveiros de Castro

Thomas Berry นักเทววิทยาเชิงนิเวศเสนอว่า มนุษย์ต้องเปลี่ยนจากจุดยืน “ผู้ควบคุมธรรมชาติ” ไปสู่ “ผู้ร่วมชะตากรรมในระบบจักรวาล” การออกแบบกฎหมายหรือการพัฒนาต้องวางอยู่บนความเข้าใจใน “กาละและเทศะ” ของธรรมชาติ ซึ่งเป็นระบบชีวิต ไม่ใช่ทรัพยากรที่ใช้แล้วหมดไป

Eduardo Viveiros de Castro นักมานุษยวิทยาชาวบราซิล ผู้เสนอแนวคิด Perspectivism เน้นว่า โลกไม่ควรถูกมองด้วยสายตาของมนุษย์เพียงผู้เดียว สิ่งมีชีวิตอื่นก็มีโลกทัศน์และสิทธิเช่นกัน การผลักดันการพัฒนาโดยไม่เห็นระบบเครือญาติระหว่างมนุษย์กับสิ่งมีชีวิตอื่น คือความรุนแรงทางโครงสร้างที่ลึกยิ่งกว่าอำนาจทางการเมืองหรือเศรษฐกิจ

สรุป จากสิทธิของธรรมชาติสู่ความเป็นธรรมสภาพภูมิอากาศ

การวิเคราะห์ร่าง พ.ร.บ. SEC จึงต้องพิจารณาในฐานะ “ข้อเสนอโครงสร้าง” ที่อาจเปลี่ยนแปลงอนาคตของภูมิภาคไปในทางที่ย้อนแย้งกับเป้าหมายแห่งความยั่งยืน ไม่เพียงลดทอนสิทธิของคนในพื้นที่ หากยังละเลยสิทธิของธรรมชาติในฐานะผู้มีส่วนได้ส่วนเสียในการดำรงอยู่ของโลก

การต่อต้าน SEC ไม่ใช่เพียงการปกป้องทรัพยากร แต่คือการเรียกร้อง “สิทธิในสิ่งแวดล้อมที่ดี” และ “ความเป็นธรรมทางภูมิอากาศ” ซึ่งจะไม่มีทางเกิดขึ้นได้ หากชุมชนไม่ได้มีเสียง และธรรมชาติไม่ได้มีสิทธิ