เมื่อชนพื้นเมืองกลายเป็นแรงบันดาลใจ แต่ไม่ใช่ครู
ในช่วงไม่กี่ทศวรรษที่ผ่านมา แนวคิด “non-human turn” ได้กลายเป็นหนึ่งในกระแสสำคัญของโลกวิชาการ โดยเฉพาะในวงการมานุษยวิทยา นักคิดรุ่นใหม่จำนวนมากต่างพยายามท้าทายความคิดที่วางมนุษย์ไว้เป็นศูนย์กลาง (anthropocentrism) และเปิดพื้นที่ให้สิ่งที่ไม่ใช่มนุษย์ (non-humans) เช่น สัตว์ แม่น้ำ ป่า ภูเขา หรือแม้กระทั่งสิ่งไม่มีชีวิต ได้รับการยอมรับว่าเป็นผู้กระทำการ (actants) ที่มีเจตจำนงและบทบาทในโลกทางสังคม (Latour, 2005; Haraway, 2008)
อย่างไรก็ตาม ท่ามกลางความก้าวหน้าทางทฤษฎีนี้ มีคำถามหนึ่งที่ไม่ค่อยมีใครกล้าถามในโลกวิชาการตะวันตก
“หากนักมานุษยวิทยา non-human turn ต้องอ้างวิธีคิดของชนพื้นเมืองอยู่ตลอด แล้วเหตุใดเราจึงไม่ยอมรับอย่างเปิดเผยว่า วิธีคิดของชนพื้นเมืองนั้น อาจลึกซึ้ง ก้าวหน้า และเปี่ยมด้วยจิตวิญญาณยิ่งกว่าแนวคิดของนักวิชาการเอง”
การที่นักวิชาการตะวันตกอ้างถึงชนพื้นเมืองอย่างกว้างขวางนั้น อาจไม่ได้สะท้อนการเคารพอย่างแท้จริง หากยังตั้งอยู่บนโครงสร้างความรู้ที่ซ่อนอำนาจอยู่ภายใน ซึ่งยังไม่เปิดทางให้ชนพื้นเมืองเป็นเจ้าของความรู้ในสิทธิของตนเองอย่างแท้จริง (de Sousa Santos, 2014; Smith, 2012)
ญาณวิทยาที่ดำรงอยู่ ไม่ใช่แค่สิ่งที่อธิบายได้
แนวคิดของนักมานุษยวิทยาอย่าง Philippe Descola (2013), Eduardo Viveiros de Castro (1998), Tim Ingold (2011) และ Eduardo Kohn (2013) ต่างได้รับแรงบันดาลใจจากโลกทัศน์ของชนพื้นเมือง โดยเฉพาะแนวคิดอย่าง animism, perspectivism หรือ relational ontology ซึ่งเสนอว่าสิ่งที่ไม่ใช่มนุษย์สามารถมีเจตจำนง มีสายสัมพันธ์ และมีโลกทัศน์ของตนเอง
แต่วิธีคิดเหล่านี้ในความเป็นจริง ไม่ใช่สิ่งแปลกใหม่สำหรับชนพื้นเมือง พวกเขาดำรงอยู่กับสิ่งนี้มาโดยตลอด โดยไม่ต้องแปลให้เข้าใจในกรอบของ ontology หรือ epistemology แบบตะวันตก
“แม่น้ำคือแม่ของเรา”
“ป่าคือครู”
“ผีอยู่ในต้นไม้ ผีอยู่ในดิน”
คำกล่าวเหล่านี้ไม่ได้เป็นเพียงบทกวี หากแต่เป็นญาณวิทยาที่มีชีวิต (lived epistemology) ซึ่งเชื่อมโยงการดำรงชีวิต พิธีกรรม การเพาะปลูก การล่า การดูแลป่า และการสืบทอดวัฒนธรรมเข้าด้วยกันในฐานะระบบความสัมพันธ์กับโลกที่มีชีวิต
ชนพื้นเมืองไม่ต้องแยกคำว่า “ธรรมชาติ” ออกจาก “สังคม” เพราะพวกเขาไม่เคยมีเส้นแบ่งนั้นแต่แรก
จริยธรรมของความสัมพันธ์ ไม่ใช่แค่การยอมรับ agency
- แนวคิด non-human พยายามทำให้มนุษย์ถอยออกจากศูนย์กลาง และให้สถานะผู้กระทำกับ non-humans อย่างเป็นธรรม แต่นั่นยังตั้งอยู่บนโครงสร้างที่มนุษย์เป็นผู้ “มอบ” agency ให้สิ่งอื่น
- ตรงกันข้าม ชนพื้นเมืองหลายกลุ่มไม่ได้แค่ “ยอมรับ” ว่าสิ่งต่าง ๆ มี agency แต่มีจริยธรรมของการอยู่ร่วมอย่างผูกพันลึกซึ้ง โลกคือญาติ คือครู คือบรรพชน
- ความสัมพันธ์นี้ไม่ได้เกิดจากการศึกษา แต่จากการใช้ชีวิตอยู่ร่วม การเลี้ยงดูลูก การร้องเพลงปลูกข้าว การไหว้ผีบรรพชน หรือการฟังเสียงป่าในยามค่ำคืน
- จริยธรรมของชนพื้นเมืองจึงไม่ใช่เพียงเรื่องของสิทธิหรือบทบาท แต่คือความรัก การเคารพ และการดูแลซึ่งกันและกัน ซึ่งฝังอยู่ในร่างกายและภาษา
การเมืองของความรู้: เมื่อชนพื้นเมืองกลายเป็นวัตถุดิบของทฤษฎี
แม้นักมานุษยวิทยาสาย non-human จะอ้างอิงชนพื้นเมืองเสมอ แต่พวกเขายังคงผลิตความรู้ในระบบวิชาการที่มีโครงสร้างอำนาจของตะวันตกเป็นแกนกลาง ความรู้ที่พูดด้วยเสียงของป่า แม่น้ำ หรือผี จึงต้องถูกแปลเป็นศัพท์อย่าง “relational ontology”, “non-human agency” หรือ “semiotic materiality” ก่อนจึงจะได้รับการยอมรับว่าเป็น “ความรู้”
สิ่งนี้ทำให้ชนพื้นเมืองยังคงอยู่ในสถานะของ “แหล่งข้อมูล” หรือ “แรงบันดาลใจ” มากกว่าการเป็น “ครู” หรือ “เจ้าของทฤษฎี”
การอ้างถึงชนพื้นเมืองโดยไม่ให้พื้นที่กับเสียงของพวกเขาเอง คือรูปแบบใหม่ของอาณานิคมทางญาณวิทยา (epistemic colonialism) (Smith, 2012)
จะถึงวันที่เรายอมฟังโดยไม่ตีความใหม่หรือยัง
หากเรากล่าวว่าชนพื้นเมืองมีวิธีคิดที่ลึกซึ้งเรื่องธรรมชาติ เราควรถามต่อว่า
เราพร้อมหรือยังที่จะไม่แค่ “อ้าง” พวกเขา แต่ “ฟัง” พวกเขา โดยไม่ต้องแปลให้เป็นภาษาวิชาการของเรา
บางครั้ง ความรู้ที่ลึกที่สุด ไม่ได้อยู่ในบทความวิชาการ
แต่อยู่ในประโยคธรรมดาที่ถูกละเลย เช่น
- “ดินฟังเรา”
- “ผีไม่ให้ปลูกตรงนี้”
- “น้ำไหล เพราะมันรู้ว่าต้องไปไหน”
หากเรากล้าฟังโลกในภาษาที่ไม่ใช่ของเรา
เราอาจพบว่า “non-human turn ที่แท้จริง” ไม่ได้อยู่ในห้องประชุมวิชาการ แต่อยู่ในเสียงกระซิบของป่า ที่ยังไม่มีใครแปล
อ้างอิง
Descola, Philippe. (2013). Beyond Nature and Culture. University of Chicago Press.
Haraway, Donna. (2008). When Species Meet. University of Minnesota Press.
Ingold, Tim. (2011). Being Alive: Essays on Movement, Knowledge and Description. Routledge.
Kohn, Eduardo. (2013). How Forests Think: Toward an Anthropology Beyond the Human. University of California Press.
Latour, Bruno. (2005). Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network-Theory. Oxford University Press.
Smith, Linda Tuhiwai. (2012). Decolonizing Methodologies: Research and Indigenous Peoples. Zed Books.
de Sousa Santos, Boaventura. (2014). Epistemologies of the South: Justice Against Epistemicide. Routledge.
Viveiros de Castro, Eduardo. (1998). Cosmological Deixis and Amerindian Perspectivism. Journal of the Royal Anthropological Institute, 4(3), 469–488.